- |
|
 Պատմաբանասիրական հանդես ՊԲՀ 1967-II.III. pp.17-24 Հայ ժողովրդի մասնակցությունը Հոկտեմբերի հաղթանակի համար մղված մարտերին. Մնացականյան , Ա. Ն.. La Participation des Arméniens dans la lutte pour la victoire de la Révolution d'Octobre A. N. Mnatsaganian Transcription - Recherche de wikipidias des lieux et des personnalités historiques |
|
- |
|
|
|
- |
|
|
|
|
|
- |
|
Transcription des références bibliographiques - Recherche de wikipidias des lieux et des personnalités historiques |
|
- 1/
- 2 - 3 - 4 - 5 - 6 - 7 - 8 - 9 - 10 - 11 |
- 12
- 13 - 14 - 15 - 16 - 17 - 18 - 19 - 20 - 21 - 22 - 23 |
- |
|
Pages |
Transcription : աաա |
p.17 |
- |
p.18 |
- թ(ան աոաջին ղեկավարը։ Այնուհետև նրւսն տեսնում ենք արևմտյան ռազ- մաճակատի հրամանատարի պոստում։ Հետագայում նա փոխարինում է գերա- գույն գլխավոր հրամանատար Կոիլենկոյին և 1917 թ. դեկտեմբերի հերոսական օրերին աշխատում որպես Սովետական Ռուսաստանի բոլոր բանակների գե- րագույն գլխավոր հրամանատար2, 1918 թ. գարնանը՝ Վոլգայի ռազմաճա- կատի գլխավոր հրամանատար, իսկ 1919 թ՝ Մոսկվայի պաշտպանության օպերատիվ շտաբի պետ և ՌԿ(բ)Կ Մոսկվայի կոմիտեի քարտուղար3# Ս արգիս Բաղդատյանը դեռևս ռեակցիայի տարիներին եղել էր Պ ետերբոլրգի բոլշևիկյան կոմիտեի անդամ։ Հետո նա ձերբակալվել և աքսորվել էր Սիրիր, իսկ փետրվար (ան հեղափոխությունից հետո հեռավոր 'Իրկուտսկից վերադար- ձավ Պետրոգրադ և շուտով ընտրվեց Պետրոգրադի բոլշևիկյան կսմիտեի քար- տուղար4; Մայրաքաղաքի բոլշևիկների ղեկավարներից մեկը լինելով, Բաղ- դատյանը ակտիվ գործունեություն ծավալեց հոկտեմբերյան մարտերը նախա- պատրաստելու համ ար։ - ;Г л г ՚ Պետրոգրադում զինված ապստամբության նախապատրաստման ղեկա- վարներից մեկն էլ Միքայել Տեր-Հարությունյանցն էր։ Նա հոկտեմբերի 20-ին նշանակվեց ռաղմա-հեղաւիոխական կոմիտեի կոմիսար Պ ետրոպավլովսկի բերդում և նրան տրվեց № 1 մանդատը3* Բերդի կոմիսար էր նշանակվել նաև Բլագոնրավովր, որն աշխատում էր Տ եր-Հարութ յուն յանցի հետ ձեռք-ձեռքի տված • Երկու կոմիսարները, հենվելով Պ ետրոպավլովսկի բերդի կայազորի բոլշևիկյան կազմակերպության վրա. ապահովեցին 100 հազար հրացանի և մեծ քանակությամբ ռազմանյութի բաշխումը Պե տրոգրադի բանվորական գվարդիա յին, զինված ապստամբների գլխավոր ուժին։ Պ ետրոգրադի ռազմա- հեղափոխական կոմիտեում Ֆ. Զերժինսկու, Ն, Պոդվոյսկու, Մ• Կեդրովի, Ան- տոնով-Օվսեենկոյի և ուրիշների հետ միասին ակտիվորեն գործում էին Սու- րեն Մարտիրոսյանր (ԱվանЬսովը), որը համառուսական Կենտգործկոմի ներ- կայացուցիչն էր, և Լևոն Միքայելի Կարախան յանը (Կարախանը ), որը Պ ետրո- գրադի սովետի գործկոմ ի քարտուղարը լինելով, միաժամանակ հանդիսանում էր ռագմ ա-հ եղա փոխ ական կոմիտեի անդամ և քարտուղարներից մեկը*։ Հոկտեմբերյան զինված ապստամբության պատմության վւառապանծ է?ե- րից մեկը Ջ մ եռա յին պալատի գրոհր և ժամանակավոր կառավարոլթ քան տա- պալումն էր։ Ձմեռային պալատի գրավման էպոպեան բանվորների, զինվոր- ների և նավաստիների հեղափոխական սխրագործության ամենավառ ար- տահայտությունն էր։ Այդ հերոսական սխրանքները կատարողների մեջ ռուս, ուկրաինացի, լատիշ և այլ ժողովուրդների զավակների շարքերում կռվում էին տասնյակ հայ զինվորներ ու գվարդիականներ։ Ահա նրանք, Ձմեռային պա- րս տի գրոհի մ ասն ա կիցն եր ըՀ Մակար Մարտիրոս յան — դասակի հրամանատար, Տիգրան Ալեքսանյան — զորամասի քաղաշխատող, Լևոն Պիճիկյան — կոմունիստ, սպա, Մի բոն Օհանյան — այն զրահապատի վարորդը, որը Լենինին ֆին լան դա - 2 ЦГВИА, ф. Библиотека, № 2293, л. 1294. 3 Партархив московского филиала ИМЛ, ф. 3, оп. 1, д. 156, л. 24. 4 Տե՛ս ՍՄԿԿ Կենտկոմին կից մարթսիղմ-լենինիզմի ինստիտուտի ԿԿԱ, ֆ. 124, ց. գ. 224, թ. 5* 5 Տ ե ' ս Партархив ленинградского филиала ИМЛ, ф. И-1, св. 51, д. 511, л. 4. 6 Տ ե ' ս Петроградский Военно-Революционный комитет. Документы и материалы, Т. I, М., 1966, էէ 231, 251, |
p.19 |
- կան կայարանից տարավ Կշեսինսկայայի պալատը, Ալեքսանդր Վերմիշև— բանաստեղծ, գվարդիական ջոկատի կոմիսար, Գրիգոր Խա իւ ան յան — զինվորա- կան, սովետների II Համագումարի պատգամավոր. Սիս ակ Բ ա ր ա խ ան յան — վաշտի Հրամանատար, կոմունիստ, որն իր վաշտով մասնակցել Էր Նիկոլայ Երկրորդի և նրա ընտանիքի ձերբակալմանը, Սարդիս Սրապիոնյան (կուկա- շին)—սակրավորների գումարտակի կոմիսար, և տասնյակ ուրիշ գվարդիա- կաններ, շարքային զինվորներ, Հրամանատարներ։ Ամ եռա յին պալատի գրավ- ման Հերոսամարտին ակտիվ աջակցություն Էին ցույց տալիս բալթիական նա- վատորմ ի Հեղափոխական նավաստիները, որոնց շարքում Էին Հայ ծովային սպաներ ՀովՀաննես Տեր-ԻսաՀակյանը (ՍՍՀՄ նավատորմ ի ծովակալ Ւ. Ս. Ի սակով), Ալեքսանդր 9*ա րսոևը և ուրիշներ։ Հայ ժողու/յւդի ներկայացուցիչները ակտիվ մասնակցություն ունեցան ՚ սովետների Համ առուսաստ ան յան II Համագումարին, որը Հանդիսացավ սովե- տական իշխանության Հիմնադիր Համագումարը և ընտրեց պրոլետարիատի դիկտատուրայի առաջին օրգանն երըճ Համառուսական Կենտ գործկոմ և Ժողո- վըրդական կոմիսարների սովետ7։ Հայաստանի զավակներին կարելի Էր տես- նել նաև սովետների III Համագումարում և Հետագա Համագումարներում. որոնք վերջնականապես ամրապնդեցին աշխատավորների Հաղթանակը տա- պալված բուրժուա կան կարգերի նկատմսւմբ, դրեցին սովետական սոցիալիս- տական նոր Հասարակարգի Հիմ քերբ: Այդ Համագումարներում ընտրված Հա-՛ и առուսական Կենտգործկոմի անդամներից Էին Ս տ. ՇաՀումյանը, Ալ. Մ յաս- նիկյանը (որը նաև Կենտգործկոմի նախագաՀության անդամ Էր)» Ս ուր են Մարտիրոսյանը (Ավանեսովը), Վաղարշակ Տեր-ՎաՀանյանը, Լևոն Կարախա- նը, Վս:Հան Տերյանը, Պռոշ Պռոշյանը և ուրիշներ: Հայ ականավոր գրող Պերճ Պ ռոշյանի որդինճ Պռոշ Պ ռոշյանը, լինելով ձախ Էսեռների ղեկավարներից մեկը, Հոկտեմբերյան Հեղափոխության о ր- Հասական պաՀերին պայքար ծավալեց աջ էսեռների պարագլուխներ Կերենս- կ ու, Չե ռնովի և մյուսների դեմ, վճռականորեն անցավ Լենինի կողմը, մաս- նակցեց Զմեռա յին պալատի գրավմանը։ 1917 թ• դեկտեմբերին Պռոշ Պ ռոշյանր մտցվեց սովետական կառավարության մեջ և նշանակվեց փոստի ու Հեռագրի ժողկոմ • նոյեմբերի 19-ին Կենտգործկոմում ստեղծվեց <гազգային Հարցի գծով բաժինս, որի ղեկավար Հաստատվեց Պ ռոշյանը**։ 1918 թ. Հունվարի 15-ին Ժողկոմսովետը Հաստատեց սովետական պետու- թյան զինված ուժեր կարմիր բանակ կազմակերպելու մասին պատմական դեկրետը, որը Ժողկոմսովետի նախագաՀ Լենինի Հետ միասին ստորագրեցին նաև կառավարության անդամներ Կոիլենկոն, Պ ոդվոյսկին, Պռոշյանը, Անտ ո - նով-Օվսեենկոն և ուրիշներՄ արտի սկզբնե րին ստեղծվեց Բարձրագույն ռազմական խորՀուրդ, որի զինվորական ղեկավար Հաստատվեց Մ. т . Բոն չ - Բրուևիչր, իսկ Լենինի ստորագրած որոշմամբ Բարձրագույն ռազմ ական խոր- Հրրդի քաղաքական կոմիսարներ Հաստատվեցին Պռոշ Պ ռոշյանը և Կ, Ւ. Շուտ կոն*®։ Բրես տի Հաշտության Հետ չՀամ աձայնվելով, Պ ռոշյանը Հուլիսին դուրս 7 Տե՛ս Второй всероссийский съезд Советов, М., 1918, էջ 91, 111, 112 և տ՛ա..- 8 ЦГАОР СССР, ф. 1235, оп. 17, д. 6, л. 1. 9 Ц П А И М Л , ф. 2, Ժողկոմսովետի 1918 թ. հունվարի 1 5 ֊ ի դեկրետըг 10 «Известия ВЦИК», 1918, 5 մարտի, Г |
p.20 |
- եկավ կառավարության կազմից և հեռացավ քաղաքական գործունեության ասպարեզից։ 1918 թ. դեկտեմբերին Պռոշյանը վախճանվեց։ Լենինը գրեց «Ընկեր Պռոշյանի հիշատակին» հատուկ հոդված, որի մեջ բարձր է գնահատել նրա ծառայություններր հեղափոխությանն ու սովետական իշխանությանը, ինչպես նաև նշել է նրա մոլորություններն ու սխալները։ «Ինձ վիճակվեց ընկեր Պռոշյանի հետ ծանոթանալ և նրան գնահատել Ժողկոմսո- վետում կատարած համատեղ աշխատանքի ժամանակ, երբ ձախ էսեռներն ըն- թանում էին մեզ հետ դաշնակցած, —գրել է Լենինը, — Պռոշյանը անմիջապես աչքի էր ընկնում հհղափոխության և սոցիալիզմի նկատմամբ խոր նվիրվա- ծությամբ։ Բոլոր ձախ էսեռների մասին չէ, որ կարելի էր ասել, թե նրանք սոցիալիստներ են, նույնիսկ, թերևս նրանց մեծամասնության մասին սւյդ չէր կարելի ասել։ Բայց Պռոշյանի մասին այդ պետք էր ասել, որովհետև չնայած նրա հավատ արմությանր ռուս նարոդնիկների գաղափարախոսությանը, ո չ-սո- ցիալիստական գաղափարախոսությանը, ի դեմս Պռոշյանի, երևում էր խո- րապես համոզված սոցիալիստը,. .Л)11 * Նույն տեղում Լեն ինն ավելացնում է, թե «Պռոշյանի մերձեցումը կոմունիզմին անխուսափելի կլիներ, եթե այդ մերձեցմանր չխանգարեր վաղաժամ մահը»: Հոկտեմբերյան հեղափոխության երկրորդ գլխավոր օջախը Մո սկվան էր, որտեղ մեկ շաբաթ (հոկտեմբերի 27-ից մինչև նոյեմբերի 2-ը) թեժ մարտեր ֊մղվեցին մի կողմից հեղափոխական զինվորների ու կարմիր գվարդիայի, իսկ մյուս կողմից՝ հին կարգերի կողմնակիցների միջև։ Մոսկվայում տեղի ունե- ցած հոկտեմբերյան մ արտերում հայ ժողովրդի տասն յակ լավագույն զավակ- ներ էին մասնակցում։ Ամենից առաջ հարկ է նշել Պետրոս Հարություն յանցին, որը Զամոսկվորեցկի շրջանի կարմիր գվարդիայի պետն էր և հմտորեն ղեկա- վարեց գրոհը օկրուգային զինվորական շտաբի վրա, ինչպես նաև մասնակ- ՛յեց Կրեմլում ծվարած սպիտակգվարդիականների ջախջախման գործողու- թյուններին։ Պետրոս Հարություն յանցի հետ միասին Զամոսկվորեցկի շրջանի հեղափոխական իրադարձություններին մասնակցում էին Ռուբեն Աբգարյանր, Արտեմի Խալաթովը, եղբայրներ Պարույր և Վաղարշակ Տեր-Գրիգորյ անները**, Հայկան ուշ Նաջարյսւնը, Զամոսկվորեցկի շրջկոմի կուսակցական կազմակեր- պիչ Վ* Տեր-Վահանյանը^ և ուրիշներ։ Այդ մարտերում հերոսացավ հայ ժո- ղովրդի անվեհեր դուստր, քսանամյա Լուսիկ Լիսինյանր, որը ռազմա-հեղա - փոխ ական կոմիտեի նախագահ, պրոֆեսոր Շտերնբերգից ստացած մի մար- տական առաջադրանք կատարելիս զոհվեց մարտում և հողին հանձնվեց Կրեմլի պատի մոտ, Կարմիր հրապարակի եղբայրական գերեզմանում։ Մոսկ- վայում հոկտեմբերյան զինված ապստամբության ղեկավար գործիչներից էր նաև Ռո ւբեն Քաթանյանը, որը Մոսկվայի կոմիտեի անդամ էր. «ИзввСТИЯ московского совета», այնուհետև «Известия Военно-революциоиного ко- митета», և ապա «Вечерние известия» թերթերի խմբագիրներից մեկը, որն այդ թերթերում տպել է բազմաթիվ հոդվածներ հեղափոխական պայքարի զանազան հարցերի մասին։ Հետագայում Ռուբեն Քաթանյանն աշխատում էր կարմիր բանակի գլխավոր քաղվարչության պետի և ապա ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի 11 В. И. Л е н и н , Полное собр. соч., т. 37, էշ 384—385, 1 2 Октябрь в Замоскворечье, М., 1957, էջ 36, 45, 67, 344 և հտ., 1 3 Академик К. В. О с т р о в и т я н о в , Думы о прошлом, М., 1967, էջ 156—157։ |
p.21 |
- ագիտացիայի և պրոպագանդայի բաժնի վարիչի պատասխանատու պոստե- րում, ազնվորեն և պատվով կատարելով ականավոր հեղափոխականի իր պար֊ տա կան ությունները^*։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության օրերին Բ ելո ռուսի ա յում էր աշխատում Հովհաննես Ալիբեգյանը, որր 1917 թ. վերքերին ՌԿ(բ)Կ Մինսկի կոմիտեի նախագահն էր, Բելոռուսիայի հեղկոմի նախագահի տեղակալը, իսկ գերմա- նական օկուպացիայի ժամանակ՝ ընդհատակյա մարզկոմի քսւրտոլղարը, հետո արևմտ յան մարզի ռազմ ական կոմիսարը։ Նա է զեկուցագիր ներկա յա ցրել կենինին արևմտյան մարզում տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին Հե ղափոխության հաղթանակի համար մղված մարտերի հերոսական մաս- նակիցներից էին նաև Հայկ Բժշկյանլ/՝ փառապանծ Գայը, որն ա զգա յին ֊ ա զա - տա գրական շարժման հերոսից, որպիսին էր նա մինչև Հոկտեմբերը, աճեց և դարձավ Հոկտեմբերի հերոս, սովետական դիվիզիայի, կորպուսի և բանակի հրամանատար, լենինյան դպրոցի զորավարներից մեկը, Գա и պար Ո սկան - չանը, որը 25-րդ լեգենդար դիվիզիայի առաջին կազմակերպողն էր, այնու- հետև 4-րդ բանակի հրամանատարը արևելյան ճակատում և ապւս 12-րդ բա- նակի հրամանատարը հարավ-արևմտյան ճակատում, Գրիգոր Խախանյանը, որը կարմիր բանակի միավորման հրամանատարն ու զինկոմն էր և իր զո րամ ա- иով մասնակցեց Կոլչակի զորքերի ջախջախմանն ու Օմսկի ազատագրմանը: Այդ զորավարների և շատ ուրիշ նշանավոր հայ հեղափոխականների ու զորա- հրամանատարների գործունեությունը լուսաբանված է գրականության մեջ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը լայն արձագանքներ առաջ բերեց նաև բուն Հայաստանում ապրող աշխատավորների մեջ։ 1917 թ. վերջերին և 1918 թ. սկզբներին Հայաստանի մի շարք շրջաններում կոմունիստների գլխավորած սովետները փորձեցին իշխանությունը վերցնել իրենց ձեռքը, իրագործել լե- նինյան դեկրետներով հայ ժողովրդին տրված ինքնորոշման իրավունքը: 1917 թ• դեկտեմբերից ձեռնարկվեց Հայաստանի կոմունիստական կուսակցու- թյուն կազմակերպելու գործը և հայկական զինված ուժերի համախմբումը 1918 թ. մարտի 4-ին մ ամ ուլում հրապարակվեց Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն ստեղծելու մասին մանիֆեստը^: Այդ պատմ ական փաստա- թղթում շարադրված են այն խնդիրները, որոնք ելնում էին Հա յաստ անի մա- լին քենին յան դեկրետներից։ Պայքար ծավալվեց Հայաստանի արևմտյան և արևե լյան մասերը միավորելու և մեկ միասնական Հայկական սովետական հանրապետություն ստեղծելու համար։ Սակայն 1918 թ. գարնանից թուրքա- կան և գերմանական զավթիչները նենգորեն խսւխտեցին Բրես տի հաշտության սրոյմանագիրը, ներխուժեցին Հայաստան ու Անդրկովկաս և խանգարեցին հայ ժողովրդին իրագործելու իր ինքնորոշման և Հայկական սովետական հան- րապետություն սսւեղծելու ծրագիրը։ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն ը և կարմիրգվարդիական ջոկատների մեծ մասը կենտրոնացան Հյուսիսային Կովկասոլմ և Սովետական 14 ЦП А ИМЛ, ф. 17, оп. 60, д. 1, л. 28, 52, дело 15, л. 96 և Հա., Партархив белорусского филиала ИМЛ, ф. 35, оп. 1, д. 44. 16 ЦП А ИМЛ. ф. 17, оп. 4, д. 19, л. 2. 17 Տե՛ս Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության օրդան «Կարմիր օրեր» թ^րթլւ, 1918, 4 մարտիւ |
p.22 |
- Ռուսաստանի ուրիշ երկրամասերում, որտեղ ծավալեըին իրենց գործունեու- թյունը Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության շարքերում և կար- միր բանակում։ Հյուսիսային Կով կա и և սովետական Բաքու փոխադրվեցին նաև ՌԿ(բ)Կ կովկասյան երկրային կոմիտեի անդամներր, որտեղ նրանք շա- րունակում Էին իրենց հեղափոխական աշխատանքը։ Ռուսաստանի հարավային նահանգներում ապաստան գտած հայ ժողովրդի հազարավոր զավակներ ամբողջովին նվիրվեցին Հոկտեմբերի գաղափարների հաղթանակի համար ծավալված պայքարին։ Ս պիտ ւսկ գվա ր դիական ութ յան և օտարերկրյա զավթիչների դեմ անձնվիրաբար մարտնչող կոմունիստների շար- քերում Էին նաև հայ ժողովրդի զավակները։ 1919 թ. մարտին Սովետական Ռուսաստանի նահանգներում, հատկապես հարավում, հաշվվում Էր 10 հա- զար հայ կոմունիստների մի ջոկատ, որն իր պատգամավորներն Էր ուղարկել ՌԿ(բ)Կ VIII համագումարին|8, ՌԿ( բ)Կ Կենտկոմի որոշմամբ հայկական սեկցիաներ Էին ստեղծվել Դււնի- Ռոստովի, Եկատերինոդարի, Արմավիրի, Պյատիգորսկի, Աստրախանի, Սա֊ րատովի, Սիմֆերոպոլի և ուրիշ կուսակցական կոմիտեներին կից, որոնք հա- տուկ աշխատանք Էին կատարում հայ բնակչության մեջ, համախմբում Էին նրա ուժերը, օժանդակում կարմիր բանակի համալրմանը։ 1918—1920 թթ. Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, հայկական կոմիսարիատը Ա ՌԿ(բ)Կ կոմիտեներին կից հայկական սեկցիաները Մոսկվայում, Ռոստովում, Աստրախւ՚ւնոսէ, Ս իմ ֆեր ո պոլում և Սովետական Ռուսաստանի այլ քաղաքնե- րում հրատարակել են 19 հայերեն թերթերի, որոնց Էջերը լեցուն են հոկտ ե մ ֊ բերյան դեկրետներով, Լենին ի ճառերով ու հոդվածներով, սովետական իշ- խանության հաղթանակի համար պայքարի կոչերով։ Այդ նույն ժամանակա- միջոցում հայերեն հրատարակվել են Լենին ի 61 աշխատություններ, ինչպես նաև տասնյակ ուրիշ գրքեր և հարյուրավոր կոչեր ու թերթիկներ, որոնք հայ աշխատավորների մեջ տարածում Էին հոկտեմբերյան հեղափոխության գա- ղափարները։ Հայ աշխատավորներին Հոկտեմբերյան հեղափոխության դրոշի շուրջր համախմբելու ուղղությամբ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ՛լ Հայկական գործերի կոմիսարիատի եռանդուն գործունեությունը տվեց իր դրական արդյունքները։ Հայ ժողովրդի այն հատվածները, որ գաղթել Էին Ռուսաստան հին ժամանակներում կամ 1914 —1918 թթ., կանգնեցին սովետ՛ ների դրոշի տակ։ 1918 թ. մարտի 16-ին Սովետական Ռուսաստանի կառավարությունը մա- մուլում հրապարակում Է հետևյալ հրահանգը. «Рп|пг հեղափոխական կոմիտեներին, հեղափոխական շտաբներին, սո- վետներին և այլ հիմնարկներին. Սրանով հայտնվում Է ի գիտություն, որ հայկական հեղափոխական կազ- մակերպությունները իրավունք ունեն ազատ կերպով կազմ ակե րպե լու հայ- կական կամավորական ջոկատներ և վերջիններիս ֆինանսավորելու նպատա- կով հարկման ենթարկելու հայկական բուրժուազիային։ Հիշյալ սովետական 18 Восьмой съезд РКП (б), протоколы, М., 1959, էւ 472, 457, 19 Տէ՚ս Ս. Սարդս յան, Հայկական մ ամ ուլը Սովետական Ռուսաստանում (1918 1920 թթ.), թեկնածուական դիսեր տաց իա, Երևանի պետ, համալսարանի գրադարանէ |
p.23 |
- հիմնարկությունների վրա պարտականություն է դրվում արգելք չհանդիսա- նալ այդ ջոկատների առաջշա րժմանը դեպի Հայաստան , ջոկատներ, որոնք կոչված ես իրենց հա յր են իքը պաշտպանել գ երմ ան ւս֊ թուրքական բռնադատի;- ներից»™։ Այդ դիրեկտիվի հիման վրա լայն շարժում սկսվեց հայերի մեջ՝ մարտա- կան զինված ջոկատների մեջ մտնելու համար։ Հայկական կամավորական ջոկատների կազմ ա կերպում ը լայնորեն ծա- վալվում է Հարավային Ռուսաստանի բոլոր սովետական շրքաններում, Ուկ- րաինա յում, Ղրիմում։ Այդ ջոկատներն սկզբից ձևավորվում էին Ռուսաստանի կարմիր բանակի զորամասերից անկախ, ինքնուրույն կերպով, ենթարկվում Լին միայն Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության և հայկական կոմի- սարիատի ներկայացուցիչներին, պատրաստվում կին Հայաստան մեկնելու հա- մար։ Ջոկատները համալրվում էին հիմնականում Ռուսաստանում գտնվող արևմտահայ փախստականներից, ինչպես նաև արևելահայերից։ Հայ կամա- վորներին հաճախ միանում էին ռուս և ուկրաինացի զինվորներ։ Հայկական թերթերի ճակատներին հաճախ տպվում էր аԿեցցե Հայաստանի կոմունիս- տական կարմիր բանակը» լոզունգը։ Բ՛ո ւրքական և գերմանական օկուպանտների ներխուժում ր Անդրկովկաս փոխեց իրավիճակը և արդելակեց հայկական կարմիր ջոկատների շարժում ը դեպի Անդրկովկաս։ Ղեպի Հա յա ստ ան ուղևորվող հայկական կամավորական ջո- կատները կես ճանապսւրհին վերակազմվեցին։ Նրանց մի մասը ցրվեց, և զին- վորները մեկնեցին իրենց տները, մի քանի հարյուր կամավորներ Ր*իֆլիսում մ իա ցան Անդրանիկի ջո կատ ին, ոմանք մտան Հայաստանի հանրապետու- թյան բանակի շարքերը, իսկ կամավորների մեծ մասը անցավ Հյուսիսային Կ ո վկաս։ Այստեղ ՀԿԿ Կեն տկո մի և ՌՍՖՍՀ ազգությունների գործերի ժողկո- մատ հ հայկական կոմիսաոիատի լիազորների նախաձեռնությամբ հայկական կամավորական այդ Լոկատները միավորվում են մեկ հատուկ զորամասի մե9: Հայ աշխատավորներին ուղղված, կոչերի մեջ բացատրվում է ստեղծված իրա- դրությունը և հայկական կարմիր զորք կազմակերպելու անհրսւժեշտությունը. (՛Կարմիր օրեր» թերթը, որը հրատարակվում էր արդեն Պյատիգորսկում, 1918 թ. հունիսից քաջալերում էր հայկական զորաբանակի ստեղծումը: «Կեց- ցե Հայաստանի կոմունիստական կարմիր բանակը» լոզունգը չէր իջնում թեր- թի էջերից։ Այդ ոգով էին գրվում խմբագրական հոդվածները և մյուս նյութերը: «Բանվորներ, զինվորներ, գյուղացիներ — կարդում ենք <ГԿարմիր օրերՀ֊ի մի դիմումի մեջ. Ռուսաստանի հոկտեմբերյան մեծ հեղափոխության ալիքները ծավալվում են Անդրկովկասում ։ Կարմիր բանակը տվել է ազդանշանը... Հա- կահեղափոխության բոլոր մութ ուժերը համախմբվեցին և կատաղի կռիվ են մղում։ Այդ մութ ուժերին օգնության են գալիս թուրքական ֆեոդալիզմի ար- յունարբու հորդաներր։ Հասել է ժամը...»։ Մի ուրիշ կոչում գրված է, որ <гտե- ղահան ու թափառական հայ բանվորությունն ու գյուղացիությունը գոնե Հյու- սիսային Կովկասում պետք է ըմբռնեն մոմենտի լրջությունը, ստեղծեն իրենց հայկական կարմիր զորամասը և այդպիսով պաշտպան հանդիսանան իրենց շահերինշ)2** 20 ЦПА ИМ Л, ф. 3, оп. 1, д. 129, л. 1; Տե՛ս նաև «Кубанская Правда», 1918, № 57. 21 «Կարմիր օրերа, 1918, 3 նոյեմբերի» |
p.24 |
- Հյուսիսային Կովկասում գործող կոմունիստներ Գևորգ Աթարբեկյանի, Շավարշ Ամ ի րիւ ան յան ի, Գուրգեն Հայկունու, Թադևոս Մանդալյանի, Արամ Շահգելդյանի և ուրիշների ղեկավարությամբ 1918 թ. ամոանր հայկական մի րանի անջատ կամավորական ջոկատներ միավորվեցին և կազմավորվեց հայ- կական գունդ, որր շուտով կոչվեց Լենինի անունով?2։ Գնդի հրամանատար նշանակվեց հին, փորձված զինվորական թագվոր Մակիչյանր։ Հայկական կարմիր բանակաւին գւււնդլւ դար Հավ Սովետական էհ ասւս սա ան ի կարմիր բա- նակի բաղկացուցիչ մասլւ և մարտի մեէ մտավ րնդդեմ դհնիկինյան բանդա- ների: Հաւ զինվորներից կազմված աոանձին վւսչտեր և դրուժինաներ ստեղծ- վեցին նաև կարմիր բանակի ուրիշ գնդերում, իսկ շատ հայ ռազմիկներ Էլ հա- մալրեցին կարմիր բանակի ինտերնացիոնալ զորամասերըг ձայ կարմիրգվարդիական ջոկատները մարտական շատ գործեր են կա- տարել նաև Ղրիմում, Միջին Ասիայում և այլ երկրամասերում։ Թուրքեստան- յան երկրամասում հակասովետական բանակների, մասնավորապես Էնվեր վւաշայի գլխավորած բա и մ աչս։կա)ւ բանդաների դեմ մղված մարտերում աչ ք}ի ընկան հեծյալ միավորման հրամանատար Հակոբ Մ ելքումյանը, մ իավորմ ա ն- հետախուզության կազմակերպիչ Գևորգի Սարոլխանյանը, զորամասի հրա- մանատար Ալեքսանդր Տոնիյանը և բազմաթիվ ուրիշ գործիչներ, որոնք ռուս- ների և տեղական ազգությունների զավակների հետ եղբայրությամբ զոդված գնւ՛ ւմ էին դեպի մարտ, ան տ Լ и ո ւմ վտանգը, մւսսնս:կցում'Հոկտեմբերի նվա- գումների պաշտպանությանը։ Այդ մարտերում աչքի ընկնելու համսւր Հակոբ Մ ելքում յանը երկու անգամ պարգևատրվեց Կարմիր դրոշի շքանշանով[2®» Հայ զինվորներ կային նաև կարմիր բանակի շատ այլ զորամասերում և միավորումներում։ Նրանք Հոկտեմբերի դրոշի տակ կովում էին բոլոր ռազ- մաճակատներում։ Կենտրոնական արխիվների նյութերը և կարմիր բանակի- զորամասերի անձնակազմի ցուցակների տվյալները վկայում են, որ 1918— 1920 թթ֊ Սովետական Ռուսաստանի կարմիր բսւնակի զորքերի անձնակազմում ծառայել են ոչ պակաս, քան 25 հ՛սղար հայ զինվորներ, որոնք անձնվիրաբար կովում էին Հոկտեմբերի գաղափարների քիակատսւր հաղթանակի համար։ Անհրաժեշտ է ընդգծել նաև այն իրողությունը, որ и պիտ ակդվարդի ա - կան բանակների կազմում չի ձևավորվել հայկական ոչ մի ստորաբաժանում, ՛Հակասովետական այդ բանակների կազմում շեն եղել շատ թե քիչ Ա՛չքի ըն- կած ռազմական կ ՚ ֊ ՚ ւ մ քաղաք/սկան հայ գործիչներ։ Սպիտակգվարդիականների լագերում մեսրոպատառ հայերենով չի հրատարակվել ոչ մի թերթ ու դիրք՛ Այսպիսով, հայ ժողովուրդը Հոկտեմբերյան հեղափոխությունն ընդունեց որպես իրեն ազատագրություն բերող, իրեն փրկող, իր վաղեմի բաղձանքներն իրագործող հեղափոխություն։ Իր հայրենի երկրռւմ, թե լայնածավալ Ռուսաս- տանի այլ մասերում հայ աշխատավոր մարդը ամենուրեք միացավ Հոկտեմ- բերյան հեղափոխության բանակներին, ոգեշնչված գնաց պայքարի՝ հանուն սովետական կարգերի հաստատման ու ամրապնդման։ Այդ հաղթանակն իր ա/իքները տարածեց նաև Հայաստանում, ուր 1920 թ. ստեղծվեց Հայկական Սովետական Հանրապետություն, հայ ժողովրդի ազ- գային ու սոցիալակ ա и ապատադրմ ան օջախը. Նրա էԼեր ա ծՆՆ դի ՀեՆարաՆըէ 22 Տե՛ս «Правда», 1919, 11 и ար տի է 23 ЦГАСА. Приказ РВС, № 82, от 31 марта 1924. |
- |
|
- |
|
 |
|
- |
|
